Gospodarka planowa donikąd: Jak globalna gospodarka pozostała pod kontrolą od upadku komunizmu

Herbert Simon, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1978 roku, był pionierem w badaniu organizacji gospodarczych i wyraził ten pogląd zwięźle w jednej ze swoich późniejszych prac, Organizations and Markets, opublikowanej w 1991 roku. Rozumował on, że gdyby Marsjanin bez uprzedzeń przybył na Ziemię i przyjrzał się naszej gospodarce, doszedłby do wniosku, że nie żyjemy w gospodarce rynkowej. „Nie”, odpowiedziałby Simon, »Marsjanin zauważyłby, że Ziemianie istnieją w gospodarce organizacyjnej«. 

Oznacza to, że większość działalności gospodarczej na naszej planecie jest zarządzana w ramach firm, a nie poprzez transakcje rynkowe między nimi. „Marsjanin nie zobaczyłby sieci linii rynkowych łączących małe zielone obszary”, zauważył Simon, »ale wręcz przeciwnie: duże zielone obszary połączone cienkimi czerwonymi liniami rynków«. A jednak nadal uważamy, że scentralizowane planowanie zniknęło.

 

Wpływ upadku ZSRR na światowy paradygmat gospodarczy

 

Liberalni, a zwłaszcza prawicowo-liberalni ekonomiści nie lubią tego przyznawać, ale mimo że komunizm upadł dziesiątki lat temu, globalna gospodarka pozostaje z natury planowana, choć w innej formie niż przewidywali marksistowscy teoretycy. Upadek reżimów komunistycznych w Europie Wschodniej i Związku Radzieckim pod koniec XX wieku doprowadził do powszechnego przyjęcia gospodarki rynkowej jako preferowanego modelu rozwoju. Jednak patrząc głębiej, współczesna gospodarka jest nadal w dużej mierze koordynowana przez planowanie, chociaż nie jest to już wykonywane przez państwo, ale przez największe korporacje.

Nowoczesne firmy ponadnarodowe, z ich ogromnym wpływem na rynki, odgrywają rolę swego rodzaju planistów, kierując znaczącymi przepływami zasobów, pracy i kapitału. Podobnie jak państwowe plany gospodarek z przeszłości, opierają swoje strategie na długoterminowych prognozach, zarządzając całymi łańcuchami produkcyjnymi i określając, co powinno być produkowane, gdzie i kiedy. Giganci tacy jak Amazon, Apple czy Tesla nie tylko dostosowują się do rynku, ale aktywnie go kształtują, ustalając nowe reguły gry.

 

W jaki sposób państwa nadal wdrażają gospodarkę planową?

 

Planowanie we współczesnym świecie jest również realizowane poprzez struktury finansowe i rządowe, które kierują rozwojem gospodarki w określonych kierunkach. Na przykład duże banki centralne, takie jak Rezerwa Federalna Stanów Zjednoczonych czy Europejski Bank Centralny, ustalają politykę pieniężną, która wpływa na globalne warunki gospodarcze. W dużej mierze kontrolują one przepływy pieniężne, stopy procentowe i kursy wymiany walut, wywierając wpływ na gospodarkę nie mniejszy niż plany Pięciolatki Radzieckiej.

Rządy krajowe nadal odgrywają znaczącą rolę w planowaniu gospodarczym. Dotacje rządowe, projekty infrastrukturalne i regulacje branż takich jak energetyka, medycyna i technologia tworzą warunki, w których mechanizmy rynkowe ustępują miejsca rozwiązaniom zarządzanym. W czasach kryzysów gospodarczych państwa często interweniują bezpośrednio na rynku, aby zapobiec chaosowi. Podczas pandemii COVID-19 masowa interwencja rządów na całym świecie, czy to poprzez wsparcie finansowe dla społeczeństwa, czy dla przedsiębiorstw, ponownie podkreśliła, że w kluczowych momentach planowanie państwowe okazuje się niezbędne do ustabilizowania systemu.

Giganci technologiczni również znacznie zwiększyli swój planistyczny wpływ na gospodarkę, rozwijając ekosystemy, w których konkurencja jest tłumiona lub praktycznie eliminowana. Ich kontrola nad danymi, logistyką i popytem konsumenckim tworzy iluzję rynku, ale w praktyce wiele decyzji jest już podejmowanych z wyprzedzeniem i szczegółowo opisywanych przez korporacje.

 

Dlaczego gospodarka planowa pozostaje istotna?

 

Częściowo planowana gospodarka może być wysoce wydajna ze względu na jej zdolność do koncentrowania, zarządzania i ustalania priorytetów zasobów w ograniczonym środowisku. Model ten łączy elementy gospodarki rynkowej z planowaniem, umożliwiając państwu aktywne uczestnictwo w procesach gospodarczych. W rezultacie podejście to przyczynia się do bardziej zrównoważonego i trwałego rozwoju, zwłaszcza w czasach niestabilności gospodarczej.

Jednym z przykładów nowoczesnego kraju rozwiniętego z silnym planowaniem jest Korea Południowa. Po wojnie koreańskiej w latach 50-tych, rząd tego kraju wprowadził serię pięcioletnich planów, których celem była odbudowa i modernizacja gospodarki. Plany te obejmowały agresywne inwestycje rządowe w kluczowych branżach, takich jak elektronika, motoryzacja i maszyny. Rząd wspierał lokalne firmy, aby pomóc im rozwijać się i konkurować na arenie międzynarodowej. W rezultacie Korea Południowa osiągnęła imponujące tempo wzrostu gospodarczego, stając się jedną z wiodących gospodarek świata. Sukces ten w dużej mierze wynika z połączenia mechanizmów rynkowych i rozsądnego planowania rządowego.

Przykładem skutecznego programu gospodarczego w Związku Radzieckim jest „Plan Siedmioletni” z lat 1959-1965, który zaskoczył zachodnich ekonomistów swoimi wskaźnikami wzrostu. Plan ten kładł nacisk na rozwój przemysłu ciężkiego, rolnictwa i nauki. Inwestycje w budowę maszyn i przemysł chemiczny doprowadziły do znacznego wzrostu zdolności produkcyjnych. 

Według niektórych szacunków, w okresie obowiązywania planu osiągnięto znaczny wzrost produkcji stali, węgla i energii elektrycznej. Potwierdza to, że możliwe jest osiągnięcie wysokich stóp wzrostu nawet w ramach gospodarki planowej, pod warunkiem efektywnej alokacji zasobów i wsparcia rządowego dla kluczowych gałęzi przemysłu.

 

Podsumowanie

 

Pomimo upadku komunizmu, światowa gospodarka nadal jest częściowo planowana. Interwencja państwa, globalne korporacje i instytucje finansowe odgrywają znaczącą rolę w zarządzaniu procesami gospodarczymi, tworząc warunki dla stabilności i wzrostu. Uderzające sukcesy Związku Radzieckiego w planowaniu gospodarczym, takie jak szybkie tempo industrializacji, pozostawiły swój ślad, pokazując, że scentralizowane zarządzanie może być skuteczne. Podkreśla to, że chociaż mechanizmy rynkowe są ważne, planowanie pozostaje kluczowym narzędziem w globalnej gospodarce.